Rusya, savaşan askerlere yeterli psikolojik destek verebiliyor mu?

Çatışmanın ardından gönderen Rusya’da devlet destekli Aile Ocağı programında gönüllü psikolog olarak çalışan Tatyana (gerçek adı değil) yeni bir şeyler anlatıyor: “Çoğu asker terapiye gitmek istemiyor.” Kendini savunmasız hissettiklerinde ya da cephede yaşanan olayları anlatmaktan korktuklarında, onların duygusal yüklerini anlamanın zorlaştığını söylüyor. Bunun yerine bazı askerlerin dışarı çıkıp arkadaşlarıyla vakit geçirirken içmeyi tercih ettiğine tanık oluyorlar. Savaşın ardından gelen binlerce Rus askeri, travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) ve bunun gibi pek çok psikolojik sorunla dönüyor. Ancak sağlık profesyonelleri, Kremlin’in savaş sonrası dönemde etkili bir psikolojik destek sistemi kuramadığını dile getiriyor.

Tatyana, bazı subayların eğitimli ellerle yürütülen bir terapinin bile onları yeterince rahatlatamayacağını, hatta daha da zorlayabileceğini hatırlatıyor. “Bir iş arkadaşımın danışanı, yalnız oturdukları için müşterileri dövüyor” diye anlatıyor. Sonuçta yaşanan savaş, askerlerde içsel bir çatışmaya yol açıyor: “Birisi, sivil hayata dönünce ‘İşte ben bunu nasıl yaptım?’ diye kendi kendine kızıyor.” Tatyana’nın aktardığına göre, bir gün boyunca bir çukurda aç susuz bırakılan askerler için nöbetçi subayın disiplini sağlamak adına uyguladığı yöntemler, savaş sonrasında sivillerle karşılaşıldığında sorun yaratıyor. Bir yılda yalnızca sekiz asker, psikolojik destek için kendisine başvuruyor ve çoğu tedaviyi yarım bırakarak alkole yöneliyorlar.

İstisnalar ve riskler Rusya, cephede savaşan asker sayısını kamuoyuna açıklamıyor. Ancak Aralık 2023’te Vladimir Putin, cephede yaklaşık 617 bin asker bulunduğunu söyledi. 2024 yılında ek birlikler konuşlandırıldı. Bekhterev Psikiyatri Merkezi’nin verilerine göre, cepheden dönen askerlerin %3 ila %11’inde travma sonrası stres bozukluğunun görülebileceği öngörülüyor; ağır yaralanma durumunda bu oran %14 ila %17’ye çıkabilir. Ukrayna işgalinin başladığı dönemde, Sağlık Bakanlığı ülkede savaştan dönen askerler ve ailelerine destek için yaklaşık 2700 psikolojik danışma bürosu kurdu. Bu bürolar devlet tarafından fonlanan programlar ve gönüllü gruplarla destekleniyor.

Yana (gerçek adı değil) adlı bir psikolog, bu çabaların çoğunun yetersiz olduğunu, büroların büyük ya da yeterli personelin bulunmadığını söylüyor. BBC Rusça Servisi’ne konuşan Yana, “Bunlar tehlikeli insanlar ve onları daha az tehlikeli hale getirebilirim” ifadesini kullanıyor. Ancak Kremlin’in eleştirileri kanunla kısıtlandığı için terapistlerle danışanları arasındaki güven giderek zayıflıyor. Yana, seanslar sırasında danışanlarının savaşla ilgili konulara açıkça yaklaşmadığını, çoğunun savaşın son bulmasını istediğini belirtiyor. Seanslar sırasında savaşla ilgili yorumlar yapan danışanlarını bile kendi sınavından geçirdiğini söyleyen terapist, çoğu kişinin savaş karşıtı görüşlerle ilerlediğini aktarıyor.

Hüküm giymiş suçlar 2022’de Ukrayna işgalinin başlamasıyla cepheye gönderilenler arasında hüküm giymiş mahkumlar da yer aldı; çoğu, cezalarının azaltılması karşılığında savaşa katılmayı kabul etmişti. Bu kişiler silah altına alınırken, Wagner paralı asker grubunun işlevi de belirli bir dönemde etkindi. Ocak 2024 itibarıyla Wagner’in rolü azalınca savunma bakanlığı devreye girdi ve şimdi cepheye gönüllü olan mahkumların savaş boyunca orduda kalması talep ediliyor. Zamanla, hükümlü olup olmamasına bakılmaksızın pek çok asker, ucu açık sözleşmelerle hizmet etmek zorunda bırakılıyor. Eylül 2022’de zorunlu seferberlik başlatıldığı için askerlik hizmeti giderek esnek hale geldi; ağır yaralanma, yaş veya yeni mahkumiyet gibi durumlar hariç, terhis giderek zorlaşıyor. Verstka’nın araştırmasına göre 2022 Şubat ile 2024 Ağustos arasında savaşta dönen askerlerin işlediği suçlar en az 242 kişinin ölümüne, 227 kişinin yaralanmasına yol açtı; cinayetten cinsel saldırıya kadar uzanan vakalar kayda geçti. 2025 başında İçişleri Bakanlığına bağlı Ural Hukuk Enstitüsü, “Özel askeri operasyonun Rusya’daki suça etkileri” başlıklı çalışmada savaşın şiddet suçlarında önemli bir artışa yol açtığını belirtti.

Bağımlılık ve tedavi zorlukları Matvey adında bir psikolog, savaş sonrası dönemde travma nedeniyle artan bağımlılık eğiliminin özellikle dikkat çekici olduğunu belirtiyor. 2024 itibarıyla Serbski Merkezi’nde bağımlılık tedavisi görenlerin yaklaşık %10’u askeri personeldi. TSSB ile bağımlılık arasındaki bağlantı net olsa da etkili tedavi seçenekleri az olarak görünüyor. Matvey, hastaların çoğunun tedavi için en fazla iki hafta kaldığını ve sürecin çoğu zaman palyatif bakım olarak ilerlediğini söylüyor. Bilişsel işlemeye yönelik terapi gibi en az 12 seanstan oluşan tedaviler ise nadiren mevcut. Terapist, “Hastalarımızda bir şeylerin yanlış olduğunun farkında değiller, bu travma o kadar korkunç ki üzerinde çalışmak istemiyorlar” diyor ve TSSB tedavisinin zorunlu olması gerektiğini ekliyor.

Personel eksikliği ve erişim Putin’in 2024 başında zorunlu terapi fikrini gündeme getirmesine rağmen somut adımlar atılmadı. Ülkede psikolog açığı büyük; bazı hesaplara göre 57 bin ile 100 bin arasında değişen sayıların karşılanması gerekiyor. Dünya Sağlık Örgütü’nün standartlarına göre her 100 bin kişide 4 ila 5 psikolog olması gerekirken, mevcut durum bu seviyenin çok altında bulunuyor. Yana, siviller, mülteciler ve asker aileleri için tedaviyi sürdürürken, çoğu vakada 10-12 seansta bile olumlu sonuçlar alınabildiğini belirtiyor. “İyi bir şey bu, çünkü birçoğu psikolojik yardım masraflarını karşılayamıyor” diyen Yana, Tatyana’ya göre ülke genelinde tek bir birleşik kurum eksikliğinin altını çiziyor. Yaşanan bu durum, insanların gönüllülere ya da kendi başlarına mücadele etmek zorunda kalmasına yol açıyor. Tek çözüm arayışları sürüyor ve ihtiyaçların karşılanması için daha çok şey yapılması gerektiği fikri tekrar vurgulanıyor.