Dünyanın bir ucunda sıra dışı yaşam! Açlığa mahkum edilip, sürgün edildiler şimdi ise…

Navaho, Amerika Birleşik Devletleri’nde Arizona, New Mexico ve Utah eyaletlerinde yaşayan ve ‘Kızılderili’ halk… 300 binlik nüfuslarıyla ABD’deki federal olarak tanınan en büyük topluluk olarak biliniyor. Buradaki insanların yaşam tarzları oldukça farklı… Magma dergisinden Hakan Deliç, Navaholara konuk oldu ve ilginç bilgiler edindi… İşte Navaholar hakkında detaylar…

Fotoğraflar: Alamy, Hakan Deliç

Avrupalıların gelişiyle çile hayatına mahkûm edilen, kutsal saydıkları ülkelerinden sürülüp atılan Navaholar, kendileri için ‘halk’ anlamına gelen ‘diné’ adını kullanıyor. Avrupalılar Amerika kıtasına ayak basmadan önce Navaholar dokumacılıkla uğraşıyorlardı.

Dokumacılığı nasıl öğrendikleri de çok ilginç… Chelly Kanyonu’nun tabanından 250 metre yükselen Örümcek Kayası, Navaho yaratılış efsanesinde önemli yere sahip. ‘Sarı Dünya’da Örümcek Kadın gökyüzünden bu kayanın üstüne iner ve Navaholara dokumacılığı öğretir.

Hüzünlü tarih
Navaho ulusu, kuzeydoğu Arizona, güneydoğu Utah ve kuzeybatı New Mexico’daki 71 bin kilometrekare toprağıyla üç eyalete yayılmış, en güçlü Kuzey Amerika halkı. Toplam nüfus yaklaşık 350 bin olmakla birlikte bunun yarısı başka bölgelerde yaşıyor.

Navaholar kendileri için halk anlamına gelen ‘Diné’ adını kullanıyor. Ülkeleri de ‘Diné Bikéyah’ yani halkın kutsal toprakları. Navaho anavatanının sınırlarını dört kutsal dağ belirler: Güneybatıda Arizona’daki San Francisco Tepeleri; güneydoğuda New Mexico eyaletinde yer alan Taylor Dağı; sırasıyla kuzeybatı ve kuzeydoğuda da, her ikisi de Kolorado eyaletinde bulunan Hesperus Tepesi ve Blanca Dağı.

Açlığa mahkum edildiler
Yakın zamana kadar Navahoların, Kolorado eyaletinde bir varlığı yoktu. Ancak son bir yılda kutsal Blanca Dağı’nın yakınlarında çiftlikler satın aldılar. Yönetim, satın alma yoluyla topraklarını yıllardır genişletiyor. Navahoların Avrupalılarla ilk karşılaşması İspanyollarla oldu.

İspanyollar köle ticaretini de beraberlerinde getirdiler ve ellerine geçen Navahoları köle yaptılar. General Stephen Watts Kearny’in 1846’da New Mexico’yu işgal etmesiyle İspanyolların hakimiyeti sona erdi. Ancak yeni işgalcilerin yaklaşımı da farklı olmadı.

Yerli halkları medenileştirme gibi bahaneler batıya doğru genişleme arzusuyla birleşince çatışmalar çıktı. Hopi, Ute, Zuni gibi kabilelerin müttefikliği ve Kızılderili düşmanı Kit Carson’ın komutanlığında şeftali ağaçları söküldü, tarlalar yakıldı, halk açlığa mahkum edildi.

Teslim olan 12 bin kadar Navaho 1863 – 1866 arasında gruplar halinde 600 kilometreden fazla yürütülerek New Mexico’nun Bosque Redondo denilen ıssız bir köşesine tehcir edildi. Yolda yaşlılar, hastalar, hamileler, yürüyüşü yavaşlatan herkes askerler tarafından vuruldu.

1 Haziran 1868 günü imzalanan anlaşmayla Navaholara anayurtlarında 14 bin kilometrekare arazi verildi.

Anlaşmanın ilginç maddelerinden birine göre Navaholar 10 yıl süreyle çocuklarını okula göndermeyi, Amerikan hükümeti de her 30 çocuk için bir okul ve gerekli sayıda öğretmen sağlamayı taahhüt etti.

18 Haziran’da da geri yürüyüş başladı. Navahoların kendi tahminlerine göre, ‘Uzun Yürüyüş’ dedikleri olayda yola çıkan 10 kişiden altısı geri dönebildi.

Amerika’nın yerli halklarının vatandaş kabul edilmeleri ancak 1924’de gerçekleşti. Navaholar, 1969 yılında topraklarını Navaho ulusu olarak tanımladıklarını ilan etti.

En son olarak da Başkan Peterson Zah, 1992’de Utah, Arizona ve New Mexico valileriyle egemenlik anlaşması imzaladı. Böylece Navaholar, kendini kendi kanunlarıyla yöneten, eyaletlerden bağımsız, federal anayasanın geçerli olduğu ABD’ye bağımlı bir devlet haline geldi.

Monument Valley’de western filmlerinin ünlü yönetmeni John Ford’un adıyla anılan noktada genellikle Navaholar turistlere para karşılığında at üstünde poz veriyor.

Navaho-Hopi sınırında adını üst kesimlerdeki kömür yatağından alan Kömür Madeni Kanyonunun aşağı bölümü Hopi, üst tarafı Navaho toprağı.

Ateşin önünde yere oturmuş bir Navaho, gümüşe şekil veriyor. Sadece gümüş işçiliği değil, dokuma sanatı da çok önemli.

Navahoların kutsal kabul ettiği Antilop Kanyonu iki bölümden oluşur. Birkaç yüz metre uzunluğunda kısa bir yarık olan Yukarı Antilop Kanyonu, Navaho dilinde kayaların arasından suyun aktığı yer demektir.

New Mexico eyaletinin Toadlena Köyü’ndeki dükkânını yöneten Delores Brown duvardaki bir Yei Be Chei kilimini düzeltiyor. Büyücünün tedavi töreninin tasvir edildiği bu kilimlerden günümüzde çok az sayıda dokunmakta.

Günbatımı sonrası Monument Valley sessiz ve sakin bir hal alır. Ancak Navahoların turizm gelirinin önemli yüzdesini üreten bölgedeki kaya oluşumları gündüz binlerce özçekime fon oluşturuyor.

Navahoların başkenti Window Rock’ta, İkinci Dünya Savaşı’nda Japonlara karşı savaşan Navaho askerlerinin ve süreç boyunca kullanılan şifre çözücülerin hatıraları yaşatılıyor.

Ganado yakınlarında modern bir Navaho evi. Bazıları derme çatma yapılmış bu evlerin etrafı mutlaka dikenli telle çevrilir. Özel hayatın mahremiyeti Navahoların kendi aralarında sosyalleşmesine bile engel olabilir.

Kızıl kumlu çölde, etrafında taşlar, kayalar bulunan ve farklı rengiyle dikkat çeken toprak yığını 120 metre derinlikteki Bootjack Uranyum Madeni’nin üstünü kapatmış. 1958-1959 yıllarına ait denetleme raporlarında içine dakikada 750 litre suyun aktığı madende ortalama 30 Navaho’nun çalıştığı yazılı. Radyoaktif su, pompalarla yerüstündeki bir havuza aktarılıyordu.

Yazının tamamı ve detaylı dosya Magma’nın ekim sayısında yayımlandı. Dergide ayrıca “Kızılderililer: Manitu’nun İnsanları” isimli özel poster de hediye ediliyor.