12 Eylül 1980 Darbesinin 45 Yıllık Ardından Türkiye’nin Demokrasi Üzerindeki Yansımaları

Türkiye’nin demokrasi tarihine kara lekelerden biri olarak anılan 12 Eylül 1980 darbesinin üzerinden yaklaşık dört konuda masaya yatırılması gerekiyor. Bu süreç, Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren’in radyodan okuduğu bildiriyle başlatılan ve Milli Güvenlik Konseyi’nin tüm yetkileri ele geçirdiği bir dönemi işaret eder. Ardından siyasi ve toplumsal yapıyı kökten değiştirmeyi amaçlayan adımlar atıldı; siyasi partilerin faaliyetleri durduruldu, liderler sürgüne gönderildi ve ülke genelinde sıkıyönetim uygulanmaya başlandı.

Sendikalar ve meslek kuruluşları faaliyetlerini durdururken Anayasa yürürlükten kaldırıldı, TBMM feshedildi. Darbe sonrasında idam kararları toplum hafızasında derin yaralar açtı. 17 yaşındaki Erdal Eren’in idamı, olayların simgeleşen noktalarından biri olarak kayda geçti. Aynı dönemde Kenan Evren’in “Asmayalım da besleyelim mi?” sözleri insan hakları ihlallerinin boyutlarını gözler önüne serer nitelikteydi.

Bu süreçte 650 bin kişi gözaltına alındı, 230 bin kişi yargılandı; 7 binden fazla kişi hakkında idam talebi oldu ve 517 kişi idam cezasına çarptırıldı; 50 kişi infaz edildi. Gazeteciler ve aydınlar haklarında hapis cezalarıyla karşı karşıya kalırken onlarca vatandaş vatandaşlıktan çıkarıldı, binlerce kişi işinden oldu. Yaklaşık bin film yasaklandı ve kültürel yaşam üzerinde uzun süreli etkiler doğdu.

1982’de hazırlanan yeni anayasa, darbecilerin kurduğu danışma meclisinin ardından yapılan referandumda büyük oranda kabul gördü ve geçici 15. maddede darbecilere ömür boyu dokunulmazlık sağlandı. Bu hüküm ancak 2010 referandumu ile kaldırıldı; Evren ve Şahinkaya hakkında dava açıldı. Ankara 12. Ağır Ceza Mahkemesi, 2014’te her iki general hakkında ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası verdi; kararlar uygulamada indirimlerle karşılaştı ve rütbelerin alınmasına yönelik hüküm ise çıkarıldı. Evren ve Şahinkaya’nın hayatını kaybetmesiyle dava süreçleri sona erdi ve Yargıtay bu dosyaların düşmesine karar verdi.

12 Eylül darbesinin bıraktığı izler, Türkiye’nin siyasi, toplumsal ve kültürel yaşamında derin izler olarak halen hissedilmektedir. Bu döneme ilişkin hafıza ve adalet arayışları, demokrasi tarihinin en karanlık sayfalarından biri olarak hatırlanmaya devam ediyor.