David Lynch: Sinemanın Gerçeküstü Ustası

David Lynch, gerçeküstü ve kara film tarzı gizemlerde ustalaşmış bir film yapımcısıdır. Yönetmen, Wild at Heart ve Eraserhead gibi etkili ve eleştirmenlerce beğenilen birçok esere imza atmıştır. Lynch ailesinin Facebook’ta yaptığı duyuruda, “Artık aramızda olmadığı için dünyada büyük bir delik var ancak, onun da dediği gibi, ‘Gözünüzü çörekten ayırmayın, delikten ayırmayın.’ ifadesi kullanıldı.

Lynch, Amerikan sinemasında oldukça özgün bir yol açtı. Deneysel kısa filmler çeken bir sanat öğrencisi olarak başladığı kariyerinde, gerçeküstü ilk uzun metraj filmi Eraserhead‘in kült başarısını elde etti. Ardından Blue Velvet, Wild at Heart ve Mulholland Drive gibi bir dizi ödüllü filme ve çığır açan TV şovu Twin Peaks‘e imza attı. Lynch, üç kez En İyi Yönetmen Oscar’ına aday gösterildi; bunlar arasında Blue Velvet, The Elephant Man ve Mulholland Drive yer aldı. 2019 yılında kendisine fahri yaşam boyu başarı Oscar’ı verildi. Ayrıca, 1990 yılında Wild at Heart ile Cannes Film Festivali’nde Altın Palmiye ödülünü kazandı.

Lynch, tutku dolu bir şekilde aşkınlık düşüncesiyle meşguldü. 2005 yılında Bilinç Tabanlı Eğitim ve Dünya Barışı için David Lynch Vakfı’nı kurdu. Ayrıca resimler üretti, çeşitli albümler çıkardı (Julee Cruise, Lykke Li ve Karen O ile iş birlikleri dahil) ve uzun süredir devam eden bir YouTube hava durumu raporu hazırladı. 2011 yılında Paris’te bir gece kulübü açtı. 2018’de Guardian’a verdiği bir röportajda, münzevi yaşam tarzını şöyle açıkladı: “Film çekmeyi seviyorum. Çalışmayı seviyorum. Dışarı çıkmayı pek sevmiyorum.”

2024’te hayat boyu süren sigara alışkanlığının amfizeme yol açtığını açıklayan Lynch, 1946 yılında Missoula, Montana’da doğdu. 1960’larda sanat okuluna gitti ve Pennsylvania Güzel Sanatlar Akademisi’nde öğrenciyken ilk deneysel kısa filmi Six Men Getting Sick‘i yaptı. Lynch, 1971’de Los Angeles’a taşındı ve ilk uzun metrajlı filmi Eraserhead‘i çekmeye başladığı AFI Konservatuvarı’nda film yapımcılığı okudu. 1976’da tamamlanan bu gerçeküstü siyah beyaz masal, büyük ölçüde şaşkınlıkla karşılandı ve çoğu film festivali tarafından reddedildi. Ancak, 70’lerin sonlarında “gece yarısı filmi” devresinde bir tür başarı elde etti.

Eraserhead‘in etkisi, Mel Brooks’un yapım şirketinden The Elephant Man‘i yönetmesi için bir teklif gelmesine yol açtı. Joseph Merrick’in hayatını konu alan ve John Hurt’un başrol oynadığı bu film, sekiz Oscar’a aday gösterildi ve Lynch’in Hollywood statüsünü pekiştirdi. Jedi’ın Dönüşü‘nü yönetme teklifini reddettikten sonra Lynch, Frank Herbert’in destansı bilimkurgu romanı Dune‘un uyarlamasını yapmayı kabul etti. Ancak film, post prodüksiyonda önemli ölçüde yeniden düzenlendiği için ticari ve eleştirel bir felaket olarak değerlendirildi. Lynch, planlanan bir Dune devam filmi yerine daha kişisel bir proje yapmaya karar verdi: Karanlık noir gerilim filmi Blue Velvet. 1986’daki gösteriminde film, kült bir hit haline geldi ve büyük bir eleştirel başarı elde etti. Bu film, Lynch’e ikinci En İyi Yönetmen Oscar adaylığını getirdi.

Daha sonra, alışılmadık bir şekilde bir TV dizisi olarak öngörülen Twin Peaks adında başka bir karanlık projeye girişti. Bu dizi, eski Hill Street Blues yazarı Mark Frost ile birlikte geliştirildi. Küçük kasaba komedisi, polisiye prosedürler ve gerçeküstü rüya dünyasının bir karışımı olan Twin Peaks, 1990’daki yayınında başarısızlığa uğrayacağı yönündeki tahminleri altüst etti. Bu yapıma, “üst düzey TV”nin öncüsü olarak bakılmakta ve Lynch’in en etkili çalışması olarak kabul edilmektedir. İkinci sezonu 1990 yılının sonlarında yayınlandı; Fire Walk With Me adlı uzun metrajlı bir ön filmi ise 1992’de gösterime girdi. Üçüncü sezon ise çeyrek asırdan fazla bir süre sonra, 2017’de piyasaya sürüldü.

Twin Peaks yapım aşamasına girdiğinde, Lynch Barry Gifford‘ın Wild at Heart romanının uzun metrajlı film uyarlaması üzerinde çalışmaya başladı. Nicolas Cage ve Laura Dern’i, Oz Büyücüsü’nü andıran şiddet dolu, ürkütücü bir yol filminde başrollere taşıdı. Wild at Heart, 1990’da Cannes’da prömiyer yaptı ve Altın Palmiye ödülünü kazandı. Lynch, 1997’de Bill Pullman ve Patricia Arquette’in başrol oynadığı gerçeküstü bir gerilim filmi olan Lost Highway ile avangart köklerine geri dönmeye başladı. Bunun tam tersine, 1999’da, motorlu bir çim biçme makinesiyle ülke çapında 240 mil yol kat eden yaşlı bir adamın (Richard Farnsworth tarafından canlandırılıyor) hikayesini anlatan, açıkça basit bir hikaye olan The Straight Storyyi yayınladı.

Lynch, Ağustos 2024’te amfizem teşhisi konulduğundan beri evinden çıkamadığını açıklamıştı. “Eraserhead” (“Silgi Kafa”), “Blue Velvet” (“Mavi Kadife”) ve “Mulholland Drive” (“Mulholland Çıkmazı”) gibi filmlerin ardındaki usta yönetmen, Sight & Sound dergisine verdiği röportajda, yaşamı boyunca sigara içtiği için amfizem teşhisi konulduğunu, yeniden yönetmenlik yapacaksa bunun uzaktan olması gerektiğini, çünkü Covid-19’a yakalanma korkusu nedeniyle “dışarı çıkamayacağını” belirtti. 78 yaşında hayatını kaybeden Lynch, “Uzun süredir sigara içtiğim için amfizem teşhisi konuldu ve bu yüzden istesem de istemesem de eve bağlıyım. Soğuk algınlığı bile olsa hastalanmak benim için çok kötü olur,” dedi ve oksijensiz kalmadan “sadece kısa bir mesafe yürüyebildiğini” söyledi.

Yönetmenliğe devam edip edemeyeceği ile ilgili soruya, “Gerekirse uzaktan yaparım” derken bu durumdan “pek hoşlanmayacağını” ifade etti. Bu açıklama, yönetmenin benzersiz sürrealist dünyayı seven hayranlarında şok etkisi yarattı. Lynch, sosyal medya hesabı X’den yaptığı açıklamada şöyle dedi: “Evet, uzun yıllar sigara içtiğim için amfizem teşhisi kondu. Sigara içmekten çok keyif aldığımı söylemem gerekiyor ve tütünü – kokusunu, sigarayı yakmayı, içmeyi – çok seviyorum ama bu keyfin bir bedeli var ve benim için bu bedel amfizem. İki yılı aşkın bir süredir sigarayı bırakmış durumdayım. Yakın zamanda birçok test yaptırdım ve iyi haber şu ki amfizem dışında mükemmel durumdayım. Mutlulukla doluyum ve asla emekli olmayacağım. Hepinizin bilmesini isterim ki ilginize gerçekten minnettarım. Sevgiler, David.”

Ancak eve bağlı olmak, Lynch’in sanatını sınırlamadı. Pandemi sürecinde YouTube’da “David Bugün Ne Üzerinde Çalışıyor?” adlı video serisini ve günlük hava durumu raporlarını başlattı. Ayrıca kısa süre önce Amerikan şarkıcı Chrystabell ile birlikte Cellophane Memories adlı bir albüm yayınladı. İkili, geçmişte birlikte albümler kaydetmiş ve Twin Peaks dizisinin üçüncü sezonunda birlikte çalışmıştı. Lynch’in son ekran projesi, 18 bölümlük TV dizisi Twin Peaks: The Return olup, 2017 yılında Fransız sinema tarihinin en köklü yayın organları arasında kabul edilen Cahiers du Cinema tarafından dizi olmasına rağmen, On Yılın En İyi Filmi seçildi. Yönetmenin son uzun metrajlı filmi ise 2006 yılında gösterime giren Inland Empiredır. Henüz yayınlanmamış projeleri arasında Antelope Don’t Run No More adlı uzun metrajlı bir film ve Wisteria / Unrecorded Night adlı 13 bölümlük bir Netflix dizisi bulunmaktadır. Hakkında konuşulan bir diğer proje ise Amerikan senarist Caroline Thompson ile yirmi yılı aşkın bir süredir üzerinde çalıştığı Snootworld adlı animasyon filmidir. Bu projenin Netflix’e sunulduğu ancak yayıncının reddettiği bildirilmektedir.